SÖZ ÖBEKLERİ
Söz öbekleri ni, yansıma sözcükler, ikilemeler, deyimler, atasözleri, özdeyiş, dolaylama, güzel adlandırma başlıkları altında inceliyoruz.
⇒YANSIMA SÖZCÜKLER
Bir anlamı olmayan ve doğadaki seslerin taklit edilmesi yoluyla oluşan sözcüklerdir.
hav, çıt, tık, horultu,……
Dışarıdaki gürültü başımı şişirdi.
Bahçedekiler çekirdekleri çıtır çıtır yedi.
Babamın horultusundan buraya kadar geliyor.
Manavgat Şelalesi şırıl şırıl akıyor
Fokur fokur kaynıyordu yemek ocakta.
Sineğin vızıltısını duymak istemiyorum.
Bazı sözcükler cümlede kazandığı anlama göre yansıma özelliği kazanabilir.
Ayakkabıları gıcır gıcırdı. (yeni)
Ayşe kapı gıcırtısına bile oynar. (yansıma)
NOT
Yansıma sözcükler ek alarak isim ya da fiil görevinde kullanılabilirler.
vız-ıl-da-mak (fiil)
horul-da-mak (fiil)
tık-ır-tı (isim)
pat-ır-tı (isim)
DİKKAT
“ısıltı, parıltı, pırıltı” gibi sözcükler ses taklidi yoluyla oluşmadığı için yansıma değildir.
söz öbekleri
⇒İKİLEMELER
İkileme, anlatımı güçlü kılmak; anlamı pekiştirmek amacıyla yapılan sözcük tekrarına denir. Farklı biçimlerde oluşturulabilir.
İkilemelerin yapılışı
a- Aynı sözcüklerin tekrarıyla: uzun uzun, çabuk çabuk, koşa koşa, hızlı hızlı,…
b- Eş anlamlı sözcüklerin tekrarıyla: sorgu sual, ses seda, akıllı uslu, güçlü kuvvetli,…
c- Yakın anlamlı sözcüklerin tekrarıyla: eş dost, yalan yanlış, kılık kıyafet, doğru dürüst,…
d- Karşıt anlamlı sözcüklerin tekrarıyla: aşağı yukarı, er geç, ileri geri, iyi kötü,…
e- Biri anlamlı diğeri anlamsız sözcüklerin tekrarlanmasıyla: eski püskü, ufak tefek, sınav mınav, parça pinçik,…
f- Anlamsız sözcüklerin tekrarıyla: ıvır zıvır, mırın kırın, abuk sabuk, eften püften, fosur fosur,…
g- Yansıma sözcüklerin tekrarlanmasıyla: fokur fokur, şırıl şırıl, şakır şakır, mışıl mışıl, horul horul,…
h- Ayrı sözcüklerin tekrarıyla: allı pullu, ipsiz sapsız, ev bark, ayda yılda,…
NOT
İkilemeler arasına bağlaçlar veya “mi” soru eki gelebilir.
Arabası temiz mi temiz.
Bahçeli evdeki balkon güzel mi güzel
Ne para ne pul kar etmiyor.
İkilemeler yapım ve çekim eki alabilirler.
Dosta düşmana rezil olduk.
Hava bugün günlük güneşlik.
DİKKAT
İkilemeler ayrı yazılır ve araya noktalama işareti konmaz. Ancak ikileme grupları arasına konabilir.
Pılıyı pırtıyı, evi barkı toplayıp gitmişler.
söz öbekleri
⇒DEYİM
Anlatımı daha etkili hale getirmek amacıyla en az iki sözcüğün kaynaşmasıyla oluşan söz öbeğine deyim denir.
Öğrenciler rehberin anlattıklarına dikkat kesildi.
Hiçbir işte dikiş tutturmamış.
DEYİMLERİN ÖZELLİKLERİ
- Deyimler kalıplaşmış söz öbekleridir. Sözcükler ve sözcüklerin yerleri değiştirilemez.
“Papucu dama atılmak” yerine “dama papucu atılmak” diyemeyiz.
- Deyimi oluşturan sözcükler genellikle mecaz anlamlıdır.
Yüreğinin yağı erimek, dilini tutmak,..
- Deyimler yargı bildirmez, çoğu mastar eki( -mak,-mek) almış biçimdedir.
gözden düşmek, kulak vermek,…
- Bazı deyimler gerçek anlamlıdır.
gözü yaşla dolmak, kimi kimsesi olmamak, hem suçlu hem güçlü,…
- Cümle halinde olan deyimler de vardır.
Adı çıkmış dokuza inmez sekize, iğne atsan yere düşmez, kızım sana söylüyorum,gelinim sen anla…
- Deyimler açıklamalarıyla birlikte verilebilir.
Bütün parasını biriktirir, eli sıkı biri.
NOT
Atasözleri, yargı veya kural bildirir. Deyimler bildirmez.
⇒ATASÖZÜ
Uzun süreli deneyimler sonucu atalarımız tarafından ortaya konulan, kuşaktan kuşağa aktarılan ve toplum tarafından benimsenmiş kısa ve özlü sözlerdir.
- Atasözleri ulusaldır.
- Atasözleri toplumun düşüncelerini ve inanışını yansıtır.
- Atasözleri nasihat verici bir özelliğe sahiptir.
İşleyen demir ışıldar.
Üzüm üzme baka baka kararır.
Ne ekersen onu biçersin.
Isıracak it dişini göstermez.
ATASÖZLERİNİN ÖZELLİKLERİ
- Atasözleri kalıplaşmış söz gruplarıdır. Atasözlerinin sözcükleri değiştirilemez ya da farklı bir sözcük eklenemez.
Sütten ağzı yanan, yoğurdu üfleyerek yer. ( doğru ) Sütten ağzı yanan, ayranı üfleyerek içer. ( yanlış )
- Bazı atasözleri eksiltili cümle biçimindedir. Az veren candan, çok veren maldan….(verir)
- Atasözleri yargı bildirir. Ağaç yaşken eğilir.
- Mecaz anlamlı atasözleri çoğunluktadır. Meyveli ağacı taşlarlar.
- Bazı atasözleri sadece gerçek anlamlıdır. Son pişmanlık fayda etmez.
⇓
DEYİM VE ATASÖZLERİNİN ORTAK ÖZELLİKLERİ
- Söyleyen belli değildir.
- Kalıplaşmış söz gruplarıdır.
- genellikle mecaz anlam taşırlar.
⇓
DEYİM VE ATASÖZLERİNİN FARKLI ÖZELLİKLERİ
- Atasözü geneldir, herkesi ilgilendirir.
- Atasözleri bir yargı bildirirler, deyimler bir kavram ya da durum bildirirler.
- Atasözleri nasihat içerir, deyimlerde öğüt yoktur.
⇒ÖZDEYİŞ ( VECİZE )
Bir düşünceyi kısa ve özlü bir şekilde anlatan, bir veya birkaç cümleden oluşan sözlere özdeyiş (vecize) denir. Atasözlerinden farkı, söyleyeninin bilinmesidir.
- Aşılmasına imkan olmayan hiçbir duvar yoktur. ÇEHOV
- Cahil kimsenin yanında kitap gibi sessiz ol. MEVLANA
- Güzellik, çoğu zaman kusurları gizleyen bir örtüdür. BALZAC
- Sanat ve sanatçıdan yoksun bir toplumun canlılığı olmaz. M. KEMAL ATATÜRK
⇒DOLAYLAMA
Tek bir sözcükle anlatılabilecek bir kavramın, birden çok sözcükle anlatılmasına dolaylama denir.
Taçsız kral Metin Oktay
Minik serçe Sezen Aksu
Derya kuzusu Balık
Ulu önder Atatürk
Altın boynuz Haliç
Kara elmas Kömür
Yavru vatan Kıbrıs
Ege’nin incisi İzmir
söz öbekleri
⇒GÜZEL ADLANDIRMA
İnsanlarda olumsuz duygular uyandıran bazı varlık, durum ya da nesneleri daha güzel kavramlarla ifade etmeye güzel adlandırma adı verilir.
ölüm son yolculuk
tuvalet ayak yolu, yüz numara
verem ince hastalık
cin üç harfliler
kör görme engelli
hastalanmak şifayı kapmak