SÖZCÜKTE ANLAM İLİŞKİLERİ

Sözcükte anlam ilişkileri, eş anlamlı, zıt anlamlı, eş sesli, genel ve özel anlamlı,…… olarak inceliyoruz.

⇒EŞ ANLAMLI ( ANLAMDAŞ ) SÖZCÜKLER

Yazılışları farklı, anlamları aynı olan sözcüklerdir.

siyah – kara                                                     garp – batı

medeni – çağdaş                                               cevap – yanıt

mahalli – yerel                                                   fiil – eylem

bellek – hafıza                                                   delil – kanıt

 

⇒ZIT ( KARŞIT ) ANLAMLI SÖZCÜKLER

Anlamca birbirinin karşıtı olan sözcüklerdir.

yanıt – soru                                                       savaş – barış

inmek – çıkmak                                                 ırak – yakın

düşman – dost                                                  soyut – somut

siyah – beyaz                                                     iyi – kötü

 

gne notNot : Bir sözcüğün olumsuzu o kelimenin zıt anlamlısı değildir.

          başlamak – başlamamak ( olumsuzu )

             başlamak – bitirmek ( zıt anlamlısı )

 

⇒EŞ SESLİ ( SESTEŞ ) SÖZCÜKLER

Yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları farklı olan sözcüklerdir.

Yaz – mevsim / yazmak                            El – yabancı / organ

Yüz – sayı / yüzmek / sima                       Yol – üzerinde yürünen yer / yolmak

 

unlemDİKKAT

Bazı sözcükler sesteş gibi görünmelerine rağmen düzeltme işareti (^) nedeniyle birbirinden farklı özellik gösterirler ve sesteş kabul edilmezler.

alem ( bayrak )  ————– âlem ( dünya )

adet ( sayı ) ————————- âdet ( gelenek )

 

Bir sözcüğün mecaz ya da yan anlamlısı da o sözcüğün sesteşi değildir.

Gözleri yemyeşildi. ( Gerçek anlam )

Çekmecenin gözüne resim çizmiş. ( Yan anlam )

Bu çocuklara göz kulak ol. ( Mecaz anlam )

 

⇒GENEL VE ÖZEL ANLAMLI SÖZCÜKLER

 

Söyleyişte tekil olmasına rağmen ait olduğu kavramın tamamını içine alan sözcükler genel anlamlı ; tek bir varlığı karşılayan sözcükler ise özel anlamlıdır.

Genelden özele

Dünya – canlı – hayvan – memeli – inek

Özelden genele

Hayvanlar içinde en sevdiğim köpektir. (Genelden özele )

Karagöz, tiyatroda en sevdiğim türdür. ( Özelden genele )

unlemDİKKAT

Bazı kavramlar cümle içinde bir türün tamamını karşılayacak şekilde kullanılabilir.

Ümitle açılıp kazançla kapanan bir kitap, iyi bir kitaptır.

 

sözcüklerde anlam ilişkileri

⇒SOMUT  VE SOYUT ANLAMLI SÖZCÜKLER

Somut Anlam : Beş duyu organımızın herhangi biriyle algılayabildiğimiz kavramlardır.

* hava, ışık, ses, kalem,….

 

Soyut Anlam : Beş duyu organıyla algılanamayan; akıl, bilinçaltı, duygu ya da düşüncelerle algılanabilen kavramlardır.

*mutluluk, korku, aşk, heyecan,….

 

gne not

 

NOT : Bazı sözcükler, kullanıldıkları cümleye göre somut ya da soyut hale gelebilir.

 

Somutlama: Soyut anlamlı bir sözcüğün cümledeki anlamına bağlı kalarak somut anlam kazanmasıdır.

Tüm iddialarını çürüttü.

Çocuğun hevesini kırdılar.

 

Soyutlama: Somut anlamlı bir sözcüğün cümledeki anlamına bağlı kalarak soyut anlam kazanmasıdır.

 

Bu olaya farklı açıdan bakmanı istiyorum.

İnsanlık çok ilerledi, artık gözükmüyor.

Yakamozlar aydınlatmıyor içimin karanlığını.

 

⇒NİTEL VE NİCEL ANLAM

Nitel Anlam :

Bir kavramın durum, biçim, renk gibi niteliklerini belirten; ölçülemeyen, sayılamayan kavramlardır.

Fakat o yırtık perdeli aşınmış kilimli daracık koridor…

Bu sabah mavi bulutlarla avucuna sevgiyi bırakıyorum.

Eski binalarda saklıydı her şey.

 

Nicel Anlam :

Bir varlık ya da kavramın ölçülebilen, sayılabilen durumunu bildiren kavramlardır.

Her sabah bir kaşık bal yer.

Dağların yüksekliği beni ürpertti.

Sana yakın bir yerde oturuyor.

 

sözcükte anlam ilişkileri

⇒AD AKTARMASI ( MECAZ-I MÜRSEL )

Benzetme amacı güdülmeden bir sözcüğün başka bir sözcük yerine kullanılmasına ad aktarması denir.

Vapur, Samsun‘a yanaştı.                                          Parça-bütün ilişkisi

Özdemir Asaf okumayı çok severim.                         Yazar-eser ilişkisi

Maç sonunda okul ayağa kalktı.                                Yer-insan ilişkisi

Kış geldiğinde sobayı yakıp oturmak çok keyifli.       İç-dış ilişkisi

 

⇒DEYİM AKTARMASI

Bir sözcüğün benzetme amacıyla başka bir sözcük yerinde kullanılmasıdır.

1.İnsandan doğaya aktarım: İnsana ait özellikler doğaya aktarılır.

Ağaçlar çok mutluydu.

Gökyüzü ağlıyordu bugün.

Deniz öfkelendi bu kirliliğe.

2. Doğadan insana aktarım:  Doğaya ait nitelikler insana aktarılır.

O keçinin biridir.

Babası çok sertti.

Nasıl bu kadar taş yüreklisin?

3.Doğadan doğaya: Doğadaki bir özelliğin, başka bir doğa unsuruna aktarılması.

Güneş, dağın tepesinden eteklerine akıyordu.

Ağaçlar uğulduyordu geceleri.

4.Duyu aktarımı: Bir duyguya ait özelliğin başka bir duyuya aktarılmasıdır.

Soğuk bakışları beni korkuttu.

Ekşi suratlı adamın teki.

Ağrıdan acı bir çığlık attı.

4.Eylem aktarımı: Bir eylemin başka bir eylemin yerine kullanılması.

Arkadaşı bütün paraları yürüttü. (çalmak)

Şu çocuğa ayar oluyorum. (gıcık olmak)

 

Sözcükte anlam ilişkileri

⇒ANLAM DARALMASI

Daha önceleri geniş bir anlam alanına sahip bir sözcüğün tek bir anlamı kapsar hale gelmesine anlam daralması denir.

Erik” sözcüğü, şeftali, kayısı, zerdali anlamını içerirken, sonradan sadece bir tür meyve için kullanılarak anlam daralmasına uğramıştır.

“Davar” sözcüğü eskiden “mal, mülk, eşya” anlamında kullanılan bir sözcükken bugün bu sözcüğün “koyun, keçi” anlamında kullanılması anlamda daralmaya başka bir örnektir.

 

⇒ANLAM GENİŞLEMESİ

Bir sözcüğün dar bir anlamdan daha geniş bir anlama ulaşmasıdır.

“araba” sözcüğü geçmişte atlı araba iken, günümüzde motorlu taşıtların tamamını kapsamaktadır.

“ödül” sözcüğü eskiden sadece “güreşlerde kazananlara verilen bir mükâfat” anlamında

kullanılırken, günümüzde “her türden yarışma sonunda verilen mükâfat” için kullanılmaktadır.

 

⇒ANLAM BAŞKALAŞMASI

Bir sözcüğün eski anlamından tamamen uzaklaşıp yeni anlamlar kazanmasıdır.

“tütün” sözcüğü geçmişte duman anlamındayken günümüzde endüstri bitkisi anlamında kullanılmaktadır.

 

SÖZ ÖBEKLERİ