Türk Halk Edebiyatı ve Özellikleri
Halk Edebiyatı’nın Genel Özellikleri
- Gerek şekil, gerek tema bakımından İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı’na benzerlik gösterir.
- Sözlü gelenek içinde doğaçlama (irticalen) oluşturulmuş, sonraki kuşaklara da böyle aktarılmıştır.
- Halk şairlerinin şiirlerinin toplandığı defterlere “Cönk” adı verilir.
- Nazım birimi dörtlüktür.
- Genelde yarım ve cinaslı kafiye kullanılmıştır.
- Anonim Halk Edebiyatı, Aşık Tarzı Halk Edebiyatı ve Dini Tasavvufi Halk Edebiyatı (Tekke Edebiyatı) olmak üzere üçe ayrılmıştır.
ANONİM HALK EDEBİYATI Genel Özellikleri :
Anonim Halk Edebiyatı, sözlü gelenek ortamında yaratılan, zaman içinde ilk yaratıcısının unutulmasıyla kuşaktan kuşağa aktarılırken yeniden üretilerek yaşatılan halk edebiyatı geleneğidir. Anonim Halk Edebiyatı ürünleri, İslamiyet öncesinde yazıya aktarılan ilk örneklerinden günümüzde yaşamaya devam edenleriyle Türk Edebiyatı içerisinde önemli bir bölüme sahiptir.
1. Mit
Mitoloji’nin temelinde bilinmezliğin verdiği korku bulunmaktadır. insanoğlu yaratılışı gereği inanma üzerine bir fıtratla yaratılmış ve bilmediği her şeyi mantık çerçevesinde izah etmeye çalışmıştır. Mitler insanlığın yaratılış öyküsünü kurguladığı ilk metinlerdir.
2. Efsane
Halk anlatıları arasında en çok mitlerle karıştırılan efsane kavramı, duygusal bir anlatımla, anlatıcı tarafından bilinçli olarak gerçek olaylar anlatıldığını iddia eden, dinleyicilere bu olayın gerçek olup olmadığını, gerçek ise nasıl olduğunu düşündüren, nesilden nesile sözlü anlatım yoluyla aktarılan anlatım türüdür.
3. Masal
Nesirle söylenmiş dinlik ve büyülük inançlarından ve törelerden bağımsız, tamamıyla hayal ürünü, gerçekle ilgisiz ve anlattıklarına inandırma iddiası olmayan anlatılardır. Kahramanlarının bazıları hayvanlar ve tabiatüstü varlıklar olan, olayları olağanüstü zaman ve mekanlarda cereyan eden, hayal ürünü olmalarına rağmen dinleyicileri inandırabilen bir sözlü anlatım türüdür.
4. Destan
Destan, nazım şeklinde ortaya çıkan en eski halk edebiyatı ürünlerinden biridir. Bir edebiyat türü olarak büyük bir olay veya bir kahramanın maceralarını anlatan olağanüstü motiflerle örülü uzun şiir şeklinde bir sözlü anlatım türüdür.
5. Halk Hikayesi
Türkiye sahasındaki en eski eserlerinin 15. yüzyıldan itibaren görülmeye başlanan halk hikayeleri, nazım – nesir karışımı ,kimi zaman da sadece nesir olarak anlatılan ve genellikle aşk ve kahramanlık konularını işleyen hikayelerdir.
6. Fasıl
Hikaye sözlü gelenekte bir fasılla başlar. Fasıl saz eşliğinde söylenen, döşeme, asıl hikaye ve duvak kapama olmak üzere üç bölümden oluşur. Döşeme tekerlemelerle başlayan giriş kısmıdır. Asıl hikaye, olay örgüsünün anlatıldığı gelişme kısmıdır. duvak kapama ise çoğunlukla mutlu sonla, bazen ise dramayla bitirilen kapanış kısmıdır.
7. Atasözü
Atasözü, bir milletin atalarının deneyim ve tecrübelerinin sonucunda oluşturdukları temel yargılarını, genel-geçer bir kural olarak ilkeleştirilen, toplum tarafından da benimsenerek gelenekselleştirilen kalıp sözlerdir.
8. Deyim
Deyimler, genellikle asıl anlamlarından uzaklaşarak yeni kavramlar meydana getiren kalıplaşmış sözlerdir. Çekici bir anlatım kılığı taşıyan ve çoğunun gerçek anlamından ayrı bir anlamı bulunan kalıplaşmış sözcük topluluklarıdır.
9. Halk Tiyatrosu
Halk Tiyatrosu metinden ziyade gösteriyi ön plana çıkartan tiyatro türleridir. Karagöz Hacivat, Köy Tiyatrosu, Orta Oyunu gibi bölümlere ayrılmaktadır.
9.1. Köy Tiyatrosu
Kırsal bölgelerde, köylerde görülen, daha çok tarh öncesine uzanan bolluk, tarım, yetiştiricilik ve atalara saygı gibi işlevsel kural ve bütünlere bağlı tiyatro geleneğidir.
9.2. Orta Oyunu
Orta Oyunu dört tarafı seyirciyle kaplanmış bir meydanda, oyuncuların belli bir konuya uyarak fakat herhangi bir yazılı metne bağlı kalmadan doğaçlama ile canlı olarak oynanan bir tiyatro geleneğidir.
9.3. Karagöz Hacivat (Gölge Oyunu)
Gölge oyunu, bir aydınlatma kaynağı ile yarı saydam bir perdeden yararlanılarak, bu perdenin önünde ya da gerisinde, saydam ya da yarı saydam kuklaların oynatılması ile ortaya çıkarılan bir tiyatro geleneğidir. Kesin yapısına 17. yüzyılda kavuşmakla beraber Türkçede “Karagöz Hacivat” olarak adlandırıla gelmiştir.
AŞIK EDEBİYATI Genel Özellikleri
Aşık adı verilen halk ozanları tarafından saz eşliğinde söylenen şiirler, aşık tarzı halk şiir geleneğini oluşturur.
1. Koşma
Halk Edebiyatı’nın en yaygın nazım şeklidir.
Genellikle aşk ve doğa konuları işlenir.
11’li hece ölçüsüyle yazılır.
Nazım birimi dörtlüktür.
En az 3 en fazla 6 dörtlük yazılır.
Kafiye düzeni abab, cccb, dddb düzenindedir.
Şair koşmanın son dörtlüğünde mahlasını söyler.
Koşmalar güzelleme, koçaklama, taşlama ve ağıt olmak üzere 4 çeşittir.
1.1. Güzelleme
Daha çok lirik bir anlatıma sahip aşk gibi temaların ele alındığı şiirlerdir. Türün en önemli temsilcisi Karacaoğlan’dır.
Örnek:
Dinleyin ağalar medhin eyleyim
Elma yanaklımın kara kaşlımın
O gül yüzlerine kurban olayım
Dal gerdanlımın da sırma saçlımın
1.2. Koçaklama
Epik bir anlatımla, yiğitlik, kahramanlık, savaş gibi konuların işlendiği koşma çeşididir. En önemli temsilcileri Köroğlu ve Dadaloğlu’dur.
Örnek:
Düşman geldi tabur tabur dizildi
Alnımıza kara yazı yazıldı
Tüfek icat oldu mertlik bozuldu
Eğri kılıç kında paslanmalıdır
1.3. Taşlama
Bir kişi ya da topluluğun bozuk ya da beğenilmeyen kısımlarının dile getirildiği koşmalardır. Türün en önemli temsilcisi Seyrani’dir.
Örnek:
Bir vakte erdi ki günümüz
Yiğit belli değil mert belli değil
Herkes yarasına derman arıyor
Deva belli değil dert belli değil
1.4. Ağıt
Sevilen bir kişinin ölümünden duyulan üzüntüyü dile getiren koşmalardır.
Örnek:
Civan da canına böyle kıyar mı?
Hasta başın taş yastığa koyar mı?
Ergen kıza beyaz bezler uyar mı?
Al giy allı balam şalların hani?
2. Sema
Koşmadan farkı kendine özgü bir ezgisinin olması ve 8’li hece ölçüsüyle söylenmesidir. Türün en önemli temsilcisi Karacaoğlan’dır.
Örnek:
İncecikten bir kar yağar
Tozar elif elif diye
Seli gönül abdal olmuş
Gezer elif elif diye
3. Varsağı
Koşmadan farkı kendine özgü bir ezgisinin olması ve 8’li hece ölçüsüyle söylenmesidir.
İlk dörtlükte “bre, hey, behey” gibi yiğitli havası taşıyan ünlemler yer alır.
Anadolu’nun güneyindeki Varsak Türklerinin söyledikleri türkülerden doğmuştur.
Türün en önemli temsilcisi Karacaoğlan’dır.
Örnek:
Bre ağalar bre beyler
Ölmeden bir dem sürelim
Gözümüze kara toprak
Dolmadan bir dem sürelim
Aşık Edebiyatı Temsilcilerinin Yetişmeleri
bir aşık adayını aşıklığa hazırlayan çeşitli faktörler vardır. yetiştiği ortam, sosyal çevre, gurbet hayatı, yoksulluk, gibi sebeplerle içine attığı duyguları açığa vurmak isteyen kişi, çareyi edebi aşık olmakta aramasıyla karşımıza çıkan bir durumdur.
durum ne olursa olsun ustalığa ulaşıncaya kadar belli bir yetişme ve olgunlaşma süreci söz konusudur.
1. Rüya Görme, Bade İçme
Aşık Edebiyatı içinde rüya ve bade motifleri, birtakım efsane, rivayet ve hikayelerin etkisiyle abartılı yönleriyle sunulmuş, bu durum aşıkların hayatıyla alakalı gerçek olanla olmayan arasında bir takım karışıklıklara sebep olmuştur.
Rivayete göre aşık adayı bir ağaç altında uyuya kalır. Bu uyku süresince iki farklı tür vardır. İlk türde rüyasında sevdiği kız aşık adayına gösterilir. Aşık adayı uyandığında o kızı bulmak için yollara düşer ve aşıklık hayatına başlamış olur. İkinci tür ise bade içme olayıdır. aşık adayına rüyasında Hızır a.s. tarafından bir cennet içeceği olan bade içirilir ve kişi ağzından köpükler saçarak uyanır. Bu aşamadan sonra kişi edebi aşık olarak hayatına devam eder.
2. Mahlas Alma
Aşık Edebiyatı temsilcileri mutlaka şiirlerinde kullanacakları bir isme sahiptir. Mahlas olarak adlandırılan bu takma isim çeşitli yollarla edinilir. En yaygın olanı aşık adayına ustası tarafından verilenidir. bazı aşıklar mahlaslarını kendileri seçer.
3. Saz Çalma
Aşıklar manzum ürünlerini genelde saz eşliğinde sunarlar. Aşıkların saz çalmayı öğrenmeler zorunlu kılınmıştır. Saz çalmayı bilmeye aday aşık olarak kabul edilmez. Saza kutsallık yüklenmiştir. Saz çalabilen aşıklar diğerlerinden daha fazla itibar görmüşlerdir.
4. Çıraklık Eğitimi
Aşık adayının yetişmesi sırasında en çok başvurulan yollardan bir çıraklık eğitimidir. Çıraklık eğitimi, ustanın teorik bilgileri adaya aktarmasından çok, adayın icra sırasında ustayı dinlemesi ve izlemesi esasına dayanır. Daha ileri bir aşamada çırakla usta atışarak usta çırağın hazırlıksız şekilde şiir üretebilme yeteneğini geliştirir. Usta çırak ilişkisi saygı ve sevgiye bağlıdır. Çırak kendini kanıtladığında usta bununla övünür.
Belli bir aşığın yanında çıraklık eğitimi almadan, birden çok ustayı dinleyerek, kahvehane ortamında bulunarak yetişen aşıklar da vardır. Bu gibi durumlarda ” Bütün aşıklar benim ustamdır.” diyen aşıklara da rastlamak mümkündür.
TEKKE TASAVVUF EDEBİYATI GENEL ÖZELLİKLERİ
Türklerin önemli kısmının İslamiyet’e geçmesinin ardından 10 – 12. yüzyıllar arasında Türkistan’da ilk ürünlerini vermeye başlayan Tasavvuf Edebiyatı Türk kültür ve edebiyatında önemli yere sahiptir. En önemli temsilcisi ve kurucusu Hoca Ahmet Yesevi’dir. Genel Özellikleri:
- İslam tasavvufu, İslamiyet’in doğuşundan yaklaşık iki yüzyıl sonra ortaya çıkmış, örgütlenme döneminin ardından tarikat ve
- tekkeler aracılığıyla yayılmış ve yüzyıllar boyunca İslam dünyasında etkisini sürdürmüş bir düşünce biçimidir.
- Nazım birimi dörtlüktür.
- Aruz ölçüsü de hece ölçüsü de aktif olarak kullanılmıştır.
- Din,İslam, Allah, birlik, doğruluk, ibadet konuları işlenmiştir. vahded-i vücut yani varlık birliği olarak bilinen Allah’ın niteliği
- bu türde işlenmiştir.
- Dili Aşık Edebiyatı’ndan ağır olmakla beraber Divan Edebiyatı’na göre daha sadedir.
- Şarap, saki, aşık, aşk gibi manzumlar kullanılmıştır.
- Önemli temsilcileri ise Hoca Ahmet Yesevi, Yunus Emre, Hacı Bektaş-ı Veli, Hacı Bayram-ı Veli, Kaygusuz Abdal, Pir Sultan
- Abdal, Eşrefoğlu Rumi’dir.
TEST ÇÖZ
Site çok güzel halk edebiyatı vs çok iyi ve bilgilendirici şekilde anlatmış güzel güzel sitenin içeriği de güzel beğeniyorum tavsiye ediyorum.
Teşekküre ederim. Derslerinizde başarılar diliyorum.
Bu yazı o kadar özenli ve düzenli yazılmıştı uzaktan eğitimde kardeşime çok yararlı oldu bu tür yazılarınızı arttırmanız ve uzaktan eğitimde öğrencilere destek olmanızı ister sizi kutlar tebrik ederim
Çok güzel bir yazı olmuş emeğinize sağlık bazı bilgilerin daha detaylı olarak anlaşılması için gerekli onemsemeler kullanılmış açıklayıcı gayet güzel.
Edebiyat dersim için projem vardı ve bu bilgilendirici yazı bana çok yardımcı hazırlayan kişinin eline sağlık
Teşekkürler, başarılar dilerim.
Çok bilgilendirici paylaşımları burdan okuyorum bakıyorum öğreniyorum ve de Muazzam bir site her yaşta kişilere öneririm öncelikle öğrencilere bu siteyi öneriyorum kolay gelsin